Gerard Woźnica ps. Hardy jest znaną postacią na ziemi olkuskiej. To właśnie on dowodził największym oddziałem partyzanckim na jej terenie w latach 1943-1945. Mało wiadomo natomiast o jego wychowaniu i wzorcach, które wyniósł z domu. Urodził się 15 września 1917 r. w Jankowicach (pow. rybnicki). W 1930 r. ukończył Szkołę Powszechną w Wielopolu (pow. rybnicki), następnie przez rok uczestniczył w kursach związanych z działalnością kupiecką w Rybniku. Do 1934 r. był praktykantem Sądu Grodzkiego w Rybniku. Kolejny okres jego życia silnie związał się z wojskiem. Przez następne trzy lata uczęszczał do Szkoły Podoficerskiej dla Małoletnich w Koninie, którą ukończył[2]. W ramach kursów maturalnych organizowanych w wojsku zdał tzw. małą maturę. Został przydzielony w stopniu kaprala do stacjonującego w Krakowie 20 pułku piechoty ziemi krakowskiej, z którym przeszedł wojnę obronną od Pszczyny po Józefów k. Zamościa, gdzie 17 września został ranny. Następny okres jego działalności jest dość dobrze opisany przez niego samego w książce „Oddział Hardego”[3]. Był kawalerem orderu Virtuti Militari, trzykrotnie został odznaczony Krzyżem Walecznych. Przyznano mu również m. in. Srebrny Krzyż Zasługi oraz Krzyż Partyzancki[4].

Augustyn Woźnica, lata 30. Źródło: WBH, MN 16.03.1937.

Należy sobie zadać pytanie: co spowodowało taki wybór drogi życiowej przez młodego Gerarda? Wydaje się, że przykład ojca był tu kluczowy. Augustyn Woźnica urodził się 27 maja 1879 r. we wsi Błotnia, w pow. strzeleckim na Opolszczyźnie (ówcześnie był to teren Niemiec). Był synem Józefa i Marianny z d. Witów. Ukończył osiem klas szkoły powszechnej. Rodzice wychowywali go w duchu patriotycznym. Władał dobrze językiem niemieckim i polskim, dzięki czemu pomagał kolegom ze szkoły w nauce. Pochodzenie uniemożliwiło mu kontynuowanie nauki, jednak cały czas starał się kształcić we własnym zakresie. W latach 1899-1901 odbył służbę wojskową w 6. pułku huzarów im. Hrabiego Goetzena w Głubczycach. Szczególną wagę przywiązywał do historii polski, którą starał się przekazywać rodakom. Od 1905 r. aktywnie działał w Zjednoczeniu Zawodowym Polskim[5]. Po ukończeniu prywatnego Konserwatorium Thomasa Cieplika[6] rozpoczął wzmożoną działalność społeczną, mającą na celu promowanie polskiej kultury, ze szczególnym uwzględnieniem muzyki. Wraz z kolegą utworzył w 1911 r. w Jankowicach chór pod wezwaniem św. Barbary, którego był dyrygentem do 1918 r. Kilkukrotnie władze zaborcze oskarżały go nielegalną działalność. Chór był oficjalnie zarejestrowany i działał w ramach prawa, zatem z braku podstaw sprawy kończyły się dla niego pomyślnie. Pracował na kopalni „Joanna” w Bobrku[7] (koło Bytomia), gdzie prowadził orkiestrę zakładową. W 1910 r. został z niej zwolniony ze względu na aktywność patriotyczną. Przez kilka miesięcy był pozbawiony źródła zarobku. Dzięki pomocy znajomego otrzymał posadę na kopalni Donnersmarck[8] w Chwałowicach (pow. rybnicki). W 1913 r. kierował strajkiem załogi tej kopalni z ramienia ZPP, w skutek czego po zdławieniu protestów został z niej wyrzucony. Kolejnym miejscem, gdzie pracował była kopalnia „Römer” w Niedobczycach[9] (pow. rybnicki). Kiedy wybuchła I Wojna Światowa został wcielony do 79 pułku piechoty im. von Voigts-Rhetza w ramach X Korpusu Armii Niemieckiej stacjonującego w Hildsheim (Hanower), jednak już w 1915 r. zwolniono go z wojska na prośbę zakładu pracy ze względu na brak fachowców. W 1918 r. zakupił dom w Wielopolu, gdzie przeniósł się wraz z rodziną. Założył tam chór oraz oddział ZPP. W wyniku osłabienia władzy niemieckiej rewolucją[10], stając na czele rady żołniersko-robotniczej doprowadził do wyboru pierwszego polskiego sołtysa w jego gminie. Sam od tego czasu pełnił funkcje sekretarza gminnego. Jego aktywność nie sprowadzała się jedynie do kultywowania polskiej tradycji i walki o prawa pracowników.

Od lutego 1919 r. organizował struktury Polskiej Organizacji Wojskowej[11], dochodząc do funkcji kierowniczych. W konspiracji posługiwał się pseudonimem Wacek. Zajmował się gromadzeniem i przechowywaniem broni, a także kierował podległymi sobie ludźmi. W wyniku przygotowań do powstania[12] doszło do dekonspiracji, w wyniku czego od maja 1919 r. musiał się ukrywać. Nie trwało to jednak długo, 18 lipca został aresztowany i wyrokiem sądu osadzony w jednej z pomorskich twierdz. Karę miał odbywać przez trzy lata. Ponadto otrzymał również do wyrok miesiąca w więzieniu. Wszystko to za „zdradę stanu”. 29 listopada 1919 r. został przekazany stronie polskiej na zasadzie wymiany[13]. Od razu powrócił w rodzinne strony. Wziął udział w II Powstaniu Śląskim[14] dowodząc 6. kompanią II batalionu 1. rybnickiego pp. Brał również aktywny udział w plebiscycie na Śląsku[15].  Po wybuchu III Powstania Śląskiego[16] stanął na czele 8. komp. 5. rybnickiego pp, z którym zajął Rybnik, a następnie do końca walk pełnił funkcję dowódcy oddziału żandarmerii na terenie miasta i okolic. 11 maja 1921 r. brał udział w bitwie nieopodal Rybnika z Niemcami, w wyniku której – jak sam podaje – zginął jeden Polak, a po przeciwnej stronie kilkunastu Niemców. Po przyłączeniu tych ziem do Polski mieszkał w Wielopolu, pracując w Urzędzie Skarbowym w Rybniku (ukończył półroczny kurs przygotowujący do pracy urzędnika)[17]. Po wybuchu II Wojny Światowej został aresztowany i wywieziony do obozu KL Buchenwald[18], gdzie został zamordowany w 1941 r. Za swoją działalność został odznaczony Medalem Niepodległości oraz Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi I klasy[19].

Ze swoją żoną Franciszką z d. Toborek (1881-1951) miał trzech synów Wojciecha (ur. 1905 r.), Wilhelma (ur. 1917 r.) oraz najmłodszego Gerarda (ur. 1917 r.)[20] Jak sam pisał w podaniu o jedno z odznaczeń: „Wiem doskonale, że to cośmy zdziałali dla Polski to nie po to, żeby za to honory i wynagrodzenia otrzymywać, bo nie wiele warci patrioci bylibyśmy […] jednakowoż jeszcze [mam] inny powód uzasadniający moją prośbę. Mam […] trzech synów wszystkich wojskowych, z których najmłodszy ma wkrótce ukończyć szkołę podoficerów zawodowych i właśnie to mnie skłoniło do niniejszej prośby żeby dziecięciu utorować jakoś przyszłość”[21]. Jak można zauważyć dbał o swoich synów chcąc zapewnić im jak najlepsze życie. Widoczny jest również jego wpływ na ich losy szczególnie na najmłodszego potomka, który podobnie jak ojciec walczył z bronią w ręku, aktywnie uczestniczył konspiracji i za tę działalność był represjonowany. Nasuwa się tu polskie przysłowie: niedaleko pada jabłko od jabłoni.

Mateusz Radomski

---

[1] Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (dalej: AIPN), sygn. IPN Kr 419/2544, s. 6.

[2] AIPN, sygn. IPN Kr 009/144, s. 186.

[3] G. Woźnica, Oddział Hardego, Warszawa 1981.

[4] AIPN, sygn. IPN Kr 419/2544 s. 9.

[5] Związek Zawodowy Polski, został utworzony w 1902 r., zrzeszał polskie związki zawodowe z terenu zaboru niemieckiego. Jej głównym zadaniem była walka o prawa pracowników przemysłu. Dużą wagę przywiązywano do spółdzielczości i krzewienia postaw patriotycznych.

[6] Prywatna szkoła muzyczna w Bytomiu założona przez Thomasa Cieplika. Działała od 1910 r. Specjalizowała się w muzyce kościelnej, prowadzono też uczniowski chór i orkiestrę. Placówka działała do 1944 r.

[7] Kopalnia Gräfin Johanna, funkcjonowała od 1907 r. w Bobrku, należała do rodziny Schaffgotschów (Joanny i Hansa Ulryka). W 1922 r. została przekształcona w Kopalnie Węgla Kamiennego Bobrek, która działała do 2005 r.

[8] Kopalnia Donnersmack rozpoczęła działalność w 1897 r. Należała do Guidona Henckel von Donnersmarcka. Mieściła się w Chwałowicach – pow. rybnicki. Po 1945 r. została znacjonalizowano i funkcjonuje do dziś.

[9] Została utworzona w 1896 r. pod nazwą „Johan Jacob”, od 1902 r. przemianowaną ją na kopalnię „Römer”, a następnie w 1936 r. nosi – aktualną do dziś – nazwę „Rymer”.

[10] Na terenie Niemiec w związku z wydarzeniami na froncie w listopadzie 1918 r. doszło do wystąpień rewolucyjnych, które trwały w latach 1918-1919. Władzę przejęła Rada Pełnomocników Ludowych. Powstawały również regionalne rady żołnierskie i robotnicze na wzór bolszewickich.

[11] Polska Organizacja Wojskowa (POW) została założona w Warszawie z inicjatywy Józefa Piłsudskiego z połączenia Polskich Drużyn Strzeleckich i Związku Strzeleckiego. Działała w konspiracji, prowadząc wywiad oraz dywersję przeciw Rosji, a następnie po kryzysie przysięgowym 1917 r. przeciw Austrii i Niemcom. Jej członkowie na przełomie października i listopada 1918 r. rozpoczęli przejmowanie władzy z rąk okupantów. Działa na obszarze b. Królestwa Polskiego, Galicji, Rosji a od lutego 1918 r. Wielkopolski. W lutym 1919 r. powstała POW Górnego Śląsku, która zasiliła w dużej mierze siły zbrojne powstańców śląskich.

[12] Ludność polska Górnego Śląsku w wyniku odzyskania niepodległości przez Polskę chciała doprowadzić do przyłączenia się do niej tych ziem. Ze względu na terror i represje niemieckie, a także decyzje o plebiscycie, Polacy rozpoczęli działania przygotowujące powstanie. Pierwsze plany zakładały wybuch takowego w maju 1919 r. jednak nastąpiło to dopiero z 16 na 17 sierpnia 1919 r. I Powstanie Śląskie trwało 10 dni i zakończyło się przegraną powstańców.

[13] Zob. Oświadczenie rządowe z dnia 31 stycznia 1922 r. w przedmiocie polsko-niemieckiej umowy amnestyjnej z dnia 1 października 1919 r., „Dziennik Ustaw” 1922, nr 11, poz. 85.

[14] Wybuchło z 19 na 20 sierpnia 1920 r., trwało do 25 sierpnia tegoż roku. Miało na celu wyparcie z terenu plebiscytowego niemieckich sił bezpieczeństwa, co zakończyło się sukcesem.

[15] Wyznaczony postanowieniami traktatu wersalskiego z 1919 r. Plebiscyt był przeprowadzony 20 marca 1921 r. na terenie Górnego Śląska. Za Polską opowiedziało się 40,4%, a za Niemcami 59,5%. Obszar podzielono w niekorzystny dla Polski sposób, co wywołało niezadowolenie i doprowadziło do wybuchu powstania.

[16] Rozpoczęło się z 2 na 3 maja 1921 r. Powstańcy dążyli do ostatecznego przyłączenia Górnego Śląska do Polski. Było najdłuższe pośród nich. Zakończyło się 5 lipca 1921 r. Pośrednim efektem tego zrywu było przydzielenie Rzeczypospolitej lepiej uprzemysłowionych terenów Górnego Śląska.

[17] Wojskowe Biuro Historycznej (dalej: WBH), MN 16.03.1937 Augustyn Woźnica, b. p. Życiorys Augustyna Woźnicy.

[18] AIPN, sygn. IPN Kr 419/2544, s. 7.

[19] WBH, MN 16.03.1937 Augustyn Woźnica, b. p. Życiorys Augustyna Woźnicy.

[20] AIPN, sygn. IPN Kr 419/2544, s. 7.

[21] WBH, MN 16.03.1937 Augustyn Woźnica, b. p. List Augustyna Woźnicy do Alfons Zgrzebnioka z dn. 31.05.1936.